مجموعه کلیساهای آذربایجان شرقی

---

 

قره کلیسا

این کلیسا به عنوان اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت شناخته می‌شود. گفتنی است ارمنی‌های ایران هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه (تاریخ مراسم هر ساله متغیر است، این مراسم در سال ۱۳۹۴ در ۲۷ تیر برگزار خواهد شد) که مصادف با قتل تادئوس مقدس و پیروان مسیحی اوست در قره کلیسا مراسم خاصی برپا می‌دارند. این مراسم با حضور ارمنیان و تعدادی از سفرای کشورهای مسیحی در ایران برگزار می‌شود.

وضعیت موجودی کلیسا :این کلیسا به غیر از مراسمی که ارمنیان هر سال در آن برگزار می‌کنند، همه روزه پذیرای مسافران، گردشگران و بازدیدکننده گان داخلی و خارجی می‌باشد و به جهت برگزاری مراسم ارمنیان در آن از سوی سازمان میراث فرهنگی تمهیداتی جهت جلوگیری از تخریب و حفظ و نگهداری بنا و همچنین رفاه حال مسافران اندیشیده شده‌است.

کلیسای استفانوس مقدس

کلیسای سن استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومینکلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره‌کلیسا قرار می‌گیرد. این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفاو در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک(صومعه سرخ) واقع شده‌است. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده‌است ولی به علت زلزله دچار آسیب‌های جدی شده بود که در دورانصفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ باشمارهٔ ثبت ۴۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

کلیه محوطه کلیسا در قلب کوه‌ها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا وجمهوری آذربایجان قرار گرفته‌است. این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) که ساکن ارمنستانهستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را به‌جای آورند.

سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس (یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل، به خارابا کلیسا نیز شهرت دارد.

درباره تاریخ بنای کلیسا، اظهارات گوناگونی ابراز شده‌است. عده‌ای آن را از بناهای اوائل مسیحیت، می‌دانند برخی چون تاورنیه بنای آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. در حالی که شیوه معماری بنا، مصالح ساختمانی و تزئینات مفصل و زیبای آن مؤید این مطلب است که کلیسا همانند و هم زمان با کلیساهائی چون طاطائوس در بین قرن چهارم تا ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته شده‌است و سبک معماری آن تلفیقی از شیوه‌های مختلف معماری اورارتو، اشکانی و رومی است که بعد از به وجود آمدن بناهای شگرف سنتاچمیادیزین، طاطائوس و آختامار و سنت استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافت.

کلیسای مریم مقدس دره شام

کلیسای مریم‌مقدس به نام اصلی کلیسای مادر خدا و یا کلیسای سن استواتساتسین از جمله بناهای تاریخی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. کلیسای مریم مقدس در ارومیه واقع شده است و برخی از تاریخ شناسان این کلیسا را دومین کلیسای بزرگ جهان پس از کلیسای بیت‌لحم فلسطین می‌دانند. کلیسای مریم مقدس نه نیمکت دارد و نه جایگاهی برای اعتراف و وعظ کشیش. سرت را که خم می‌کنی تا از در کوتاه کلیسا داخل شوی، چشمت به تابلویی می‌افتد که در آن نوشته: نعلینت را از پا بیرون کن، مکانی که در آن ایستاده‌ای مقدس است. داخل کلیسا اصلا به آنچه از کلیساهای دیگر در ذهن دارید شباهت ندارد. دالان‌هایی تودرتو که با سنگ و ملات درست شده‌اند و سقفی کوتاه. در بخشی از آن محرابی بسیار ساده و در عین حال نفسگیر وجود دارد که در پشت آن دالانی آبی رنگ و تزیین شده با عکس عیسی مسیح قرار دارد و هنگام مراسم کشیش در آنجا می‌ایستد. کلیسای مریم مقدس با قالی‌های دست بافت مفروش شده و فقط یک نیمکت کوچک برای سالمندان در انتهای سالن قرار دارد. محراب کلیسا اتاقکی گنبدی شکل و تو در تو است که فقط کشیش‌ها حق ورود به آن را دارند. روی پله و طاقچه کوچک جلوی محراب تصویر مسیح در حالت‌های مختلف و به شیوه‌های متفاوت به چشم می‌خورد.

از نقاشی و کوبلن دوزی مسیح به صلیب کشیده شده گرفته، تا تابلوی منبتکاری حواریون مسیح و مسیح در آغوش مریم مقدس و شمع‌هایی که چهره متبسم مسیح بر آن نقش بسته است. سمت راست محراب راهرویی است که زائران را به محل غسل تعمید و روشن کردن شمع‌ها هدایت می‌کند. اتاقکی 12 متری و مزین به تابلوهای معقر و نقاشی و گلدوزی و کوبلن دوزی که مسیح را در هیات‌هایی مختلف به تصویر کشیده‌اند. بر اساس روایت پژوهشگران مسیحی و آشوری این بنا که ساختمان فعلی‌اش متعلق به دوران ساسانی است قبلا  آتشکده زرتشتیان بوده. هنگام تولد مسیح، موبدان زرتشتی ساکن این معبد، ستاره‌ای درخشان را در حال حرکت به سوی شرق می‌بینند، آن را نشانه‌ای از تولد منجی وعده داده شده می‌یابند و به طرف اورشلیم روانه می‌شوند. این موبدها پس از بازگشت به ارومیه، آتشکده را مبدل به کلیسا کرده و در آنجا دین مسیح را بشارت می‌دهند.

کلیسای چوپان

ساختمان کلیسا از خارج مربعی شکل به ابعاد ۷٫۷ در ۵٫۷ متر و از داخل صلیبی شکل بوده و کلیسای کوچک (Chapel) محسوب می‌گردد. ورودی اصلی در قسمت غربی بنا قرار داشته و محراب آن در سمت شرق بنا می‌باشد. مصالح بکار رفته در ساختمان آن سنگ و ملات است و سطح دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده‌است. بنا فاقد هر گونه حجاری است. این کلیسا دارای گنبد کوچکی با پلان دایره شکل است که بر روی آن چهار نورگیر در چهار جهت تعبیه شده‌است. در سمت غرب کلیسا آثار و بقایای بنای ویران شده‌ای موجود است که احتمالاً بخشی ازکلیسا را تشکیل داده‌است. در محوطه اطراف کلیسا سنگ صلیبهایی بوده‌است که جهت حفظ آنها تعدادی به تبریز منتقل گردیده‌است. پوسته خارجی کلیسا به وسیله سنگ ساخته شده و دارای یک گنبد کوچکی می‌باشد که اخیراً مرمت گردیده‌است. داخل کلیسا خیلی کوچک است و بیش از ده نفر در آن جای نمی‌گیرد. طاق‌های آن نیز به مانند کلیساهای دیگر جناغی شکل است.

کلیسای چوپان تقریباً در ۵ کیلومتری غرب شهر مرزی جلفا، در ساحل رود ارس در استان آذربایجان شرقی و در میان کوه‌های رسوبی سرخ رنگ قرار گرفته‌است و طوری در آنجا مکان گزیده که به‌صورت جزء طبیعت لاینفک آنجا درآمده است. این کلیسا در سال ۱۵۱۸ میلادی احداث گردیده و در سال ۱۸۳۶ میلادی بازسازی گردیده‌است. چنانچه از نام آن قابل استنباط است شاید این کلیسا برای چوپانانی که مشغول چرای حیوانات در مراتع آنجا بودند طراحی شده تا آنها برای به عمل آوردن فیوضات خود به روستاهای دره شام مراجعت نکنند.

کلیسای زور زور (کلیسای مریم مقدس)

کلیسای زور زور نام بنایی است واقع در شهرستان چالدران و در نزدیکیروستای بارون. این کلیسای صلیبی شکل که بیشتر به یک نمازخانه کوچک شبیه‌است از اهمیت فرهنگی و تاریخی برخوردار بوده و در فهرست آثار ملی ایران وفهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. روستای بارون نیز به طور جداگانه در فهرست یونسکو جای دارد. در سال ۱۳۶۷ به دلیل آبگیری سد بارون، کلیسا با مصالح موجود عینا به نقطه‌ای مرتفع‌تر در ۶۰۰ متری محل اصلی منتقل گردید.