عمارت شاپوری

---

عمارت شاپوری مربوط به اوایل دوره پهلوی است و در شیراز، خیابان انوری، روبروی خیابان اهلی واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۲۷۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

تاریخچه

این اثر از سالهای ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ توسط استاد ابوالقاسم مهندسی معمار معروف شیرازی بنا شده‌است و متعلق به عبدالصاحب شاپوری از تاجران بزرگ کازرون بوده‌است.تا دهه ۷۰ هجری شمسی این بنا مورد استفادهٔ خانوادهٔ شاپوری بود و چند سال به صورت متروکه رها شده‌بود و در نهایت در سال ۱۳۷۸ سازمان میراث فرهنگی استان فارس آن را خریداری و ثبت میراث فرهنگی ایران کرد.

مشخصات بنا

این بنا در دو طبقه با زیربنای ۸۴۰ مترمربع و در زمینی به مساحت ۴۶۳۵ مترمربع به سبک معماری قاجاریه بنا شده‌است و جزو اولین بناهایی است که در آن سال‌ها با رویکرد آزادانه به معماری طراحی شده‌است.

خصوصیات منحصربه‌فرد بنا

• اضافه نمودن بالکن به بنا که در معماری ایرانی جایگاهی نداشته، از مشخصات منحصربه‌فرد معماری این عمارت است
• دسترسی به عمارت از محور اصلی نمی‌باشد و با ۹۰ درجه چرخش در نمای شمالی واقع شده‌است.
• باغ این مجموعه دارای تقارن در معابر است ولی نحوهٔ قرارگیری درخت‌ها در آن تقارن ندارند.
• راه‌پلهٔ درونی بنا در معماری بناهای هم‌دوره با این اثر دیده نمی‌شود.
• برخلاف دیگر بناها که اتاق‌ها چندمنظوره بودند در این بنا هر اتاق کاربری خاص خود را داراست

فضاسازی باغ و عمارت شاپوری

باغ شاپوری یك باغ خصوصی به شمار می رفت و محل زندگی یك تاجر سرشناس شیرازی بود و از این نقطه نظر ارزشمند است كه نشانگر شیوۀ زندگی و سبك و سلیقۀ یكی از افراد سرشناس در هفتاد سال پیش است. در باغ شاپوری همانند دیگر باغهای ایرانی جنبۀ كارایی، پویایی و سوددهی آن مدنظر است. در این باغ نیز وجود تعداد زیادی درخت میوه (نارنج و انار) گویای اهمیت داشتن این جنبۀ عملكردی باغ های ایرانی است(زبردستان-1390).

مقایسه باغ شاپوری با یک باغ ایرانی

برای مقایسه باغ شاپوری با باغ های ایرانی بهتر است به تفاوتها و مشابهت های این باغ با باغ های ایرانی سده های گذشته اشاره كنیم. باغ شاپوری، نمونۀ سبك باغ سازی اوایل دورۀ پهلوی است كه به تدریج اندیشۀ باغ سازی ایرانی با اندیشه های اروپایی درآمیختند و سبك باغسازی ایرانی به دست فراموشی سپرده شد. طرح باغ شاپوری یك طرح كاملاً غیرایرانی است، زیرا بر خلاف اصول رایج طراحی تا پیش از این دوره، كه حوض میانی محوطه در یك شكل مستطیل هم راستا با باغ و ورودی عمارت مركزی ساخته می شد و در نتیجه مسیرهای دسترسی به موازات این امتداد در طرفین حوض پدید می آمد. در این بنا شاهد تغییر شكل حوض اصلی به یك گل پنج پر و نیز ایجاد ارتباط مبادی ورودی از طریق مسیرهای منحنی پیرامون حوض هستیم كه برای سهولت دسترسی ماشین طراحی شده اند.

در طرح باغ شاپوری اثری از شكل چهارباغ و تقسیمات مربعی باغ، به چشم نمی خورد. در نتیجه درختكاری باغ متأثر از طرح چهارباغ نیست.همچنین حركت آب در جوی های منتهی به حوض های باغ به طور كلی در باغ شاپوری دیده نمی شود. باید یادآوری كرد كه حركت آب در باغ ایرانی یكی از اصول حتمی باغ به شمار می آید. شكل حوض اصلی باغ و حوض قلبی شكل مقابل بهارخواب، كاملاً غیرایرانی است. پیش از این ساختن چنین حوض هایی بی سابقه بوده است (تنها در برخی از باغ های قاجاریه حوض های اروپایی دیده می شود). ریتم تكرار درختان باغ به صورت قرینه رعایت نشده است. گشودگی محور دید باغ كاملاً متأثر از اندیشه های اروپایی است. زیرا در باغ های ایرانی اگرچه میان كرت ها را فضایی باز تشكیل می داده است ، اما به هیچ عنوان گسترۀ آن به عرض گسترۀ باغ نبوده است.

شباهتهای باغ شاپوری با باغ ایرانی

شباهتهای باغ شاپوری با باغ ایرانی در نوع گیاهان باغ از قبیل درختان و گلهایی شبیه باغ های ایرانی است. درختان میوه (نارنج و انار) حضور بیشتری دارند. حضور آب و آب نما در میان كرت، و محل قرارگیری كوشك باغ و اندازۀ تقریبی آن شبیه باغ های ایرانی است. كوشك باغ در یك سوم محور طولی آن قرار گرفته است. باغ همانند باغ های ایرانی توسط دیوار محصور شده است. دسترسی به عمارت مركزی از دو طرف حوض پنج پر صورت می گیرد. حوض مركزی كه معمولاً در معماری ایرانی مستطیل شكل بوده، در اینجا تبدیل به یك حوض پنج پر با فرم گل نیلوفر شده است. نحوۀ كاشت درختان در این مجموعه با اینكه از باغ ایرانی الهام گرفته شده ولی به گونه ای كاملاً متفاوت است.

بناهای باغ

عمارت شاپوری در یك مجموعۀ ناپیوسته قرار دارد و در این مجموعه هر بنا متناسب با موقعیت مكانی خود دارای كاربری خاصی است. این مجموعه علاوه بر عمارت مركزی، سه ساختمان مجزای دیگر را نیز شامل می شده است كه دو ساختمان در جبهۀ شمالی، در انتهای كوچۀ بن بستی كه به ورودی خانه ها منتهی می شود قرار گرفته اند. بنای اول محل استقرار كالسكه و سورچی و نیز محل سكونتگاه خدمه و بنای دوم اندرونی بوده است.

ارتباط بین این دو بنای مجاور از طریق یك در كه مابین حیاط ها گشوده می شد، امكان پذیر بوده است. آشپزخانه جدا از سایر ساختمان ها در ضلع جنوب غربی قرار داشته و در ضلع شمال شرقی باغ جنب گلخانه یك حلقه چاه وجود داشته است. سرچشمۀ آب مصرفی باغ در گذشته آب معروف ركن آباد بوده كه در حال حاضر باغ از بركت آن بی بهره است.حوض میانی باغ كه همواره پر از آب بود، استخر محسوب می شد و در روشنایی روز بازتابی از عمارت را در خود داشته است.

فضاهای باغ

فضاهای باغ به طور كلی شامل موارد زیر هستند:

  خانۀ اصلی: با زیربنای 2000 مترمربع در دو طبقه (هر طبقه هزار مترمربع)

  گلخانه: 72 مترمربع

  دو اتاق در ضلع شمال شرقی: 1. انباری 5/7 مترمربع، 2. سرویس 5 مترمربع

  یك اتاق در ضلع جنوب شرقی: 17 مترمربع

  یك اتاق در ضلع شمال غربی كه فقط كمی از دیوارهای آن باقی مانده است (طبق مستندات آشپزخانه بوده است)

  یك حلقه چاه كه درون اتاقكی به مساحت 6 مترمربع واقع شده است.

خانۀ اصلی كه در محور باغ ساخته شده، مشتمل بر دو طبقه با سقف شیروانی است. در طبقۀ همكف یك پلۀ مركزی وجود دارد كه اتاق ها در پیرامون آن قرار گرفته اند. در ضلع جنوب شرقی نمای اصلی بنا، یك راهروی سرپوشیده ساخته شده است كه پایۀ بالكن طبقۀ اول است (شیوۀ طراحی در طبقۀ اول نیز مشابه طبقۀ همكف است، فقط فضای بالای راه پله به نورگیر تبدیل شده است). در ضلع جنوب غربی بنا بهارخواب قرار دارد كه به دلیل انفجار،ستون هاو شیروانی آن فروریخته است.در ضلع جنوب شرقی بنا نیز بالكنی با چهارده ستون وجود دارد. باغ شاپوری دارای یك حوض میانی به شكل پنج پر،چهار حوض فرعی كه یكی ازآنها به شكل قلب طراحی شده، ‌همچنین انواع درختان سوزنی برگ ودرختان میوه است.

ملحقات مجموعه شاپوری

مجموعۀ شاپوری شامل این عمارت ها میباشد:

باغ بزرگی به مساحت 4635 مترمربع كه عمارت اصلی در آن قرار دارد،

عمارت كالسكه خانه و حیاط

عمارت اندرونی و حیاط

عمارت ورودی و حیاط

 

الف) باغ و عمارت اصلی

باغ: باغ شاپوری باغی است با انواع گونه های گیاه از قبیل كاج، سرو، نارنج و … به مساحت 4635 مترمربع شامل قسمت های زیر:
– عمارت اصلی: بنای مفصلی است به مساحد 950 مترمربع با زیربنای 2000 مترمربع شامل دو طبقه كه در شرق باغ واقع شده است.
– گلخانه: با مساحت 72 مترمربع به صورت پلكانی است و با سپری و شیشه ساخته شده است، در شمال شرقی باغ واقع شده و فاقد ارزش تاریخی است.
– آشپزخانه: آشپزخانه ای با مساحت 5/7 مترمربع كه با آجر ساخته شده است، بر اثر انفجار بمبی در نزدیكی آن صدمۀ زیادی دیده و سقف و دیوارهای آن تخریب شده است.
– انباری:‌اتاقی آجری به مساحت 17 مترمربع كه در جنوب شرقی باغ با سقف شیروانی یكطرفه ساخته شده و دیوارهای آن با گچ پرداخت شده است.
– اتاق: با مساحت 6 مترمربع و با دیوارهای آجری ساخته شده، سقف آن شیروانی بوده و نعل درگاه چوبی دارد. جدارۀ آن با گچ پرداخت شده، آسیب بسیار دیده است.
– سرایداری: اتاق مورد نظر با آجر بر روی سكویی با سنگ های نامنظم به ارتفاع 60 سانتی متر ساخته شده و نمای بیرونی آن با گچ كار شده است. سقف آن با شیب یكطرفه از ورق گالوانیزه پوشیده شده و دارای شیرسری مشابه شیرسر خانۀ اصلی است. مساحت این بخش حدود 5/7 مترمربع است.
– چاه: اتاق چاه از آجر ساخته شده و ارزش تاریخی ندارد. درون اتاق چاهی وجود دارد كه اكنون پر شده است.
– حوض اصلی: حوض پنج پر در مركز باغ قرار گرفته و دارای لبه هایی از جنس سنگ گندمك است. بر خلاف اصول رایج طراحی تا پیش از این دوره (زندیه و قاجاریه) حوض میانی محوطه به شكل مستطیل و هم راستا یا ورودی باغ و ورودی عمارت مركزی ساخته می شده و در نتیجه مسیرهای دسترسی به موازات این امتداد در طرفین حوض پدید آمده اند. در اینجا شاهد تغییر شكل حوض اصلی به یك گل پنج پر و نیز ایجاد ارتباط با ورودی از طریق مسیرهای مارپیچ پیرامون حوض هستیم چنانكه ورودی اصلی عمارت نیز در یكی از اضلاع جانبی بنا جای گرفته است.

– حوض قلبی: این حوض كه فرم آن به شكل قلب است در جنوب غربی باغ واقع شده است.
– ورودی خانه: در محور اصلی واقع نشده است. پلكان اصلی در وسط خانه قرار گرفته است.
– حوض ورودی: حوضی است سنگی كه در شرق باغ واقع شده است.
– حوض 8 ضلعی: دو حوض مشابه كه به طور قرینه نسبت به محور اصلی باغ از سنگ گندمك شیراز ساخته شده اند.
– سردر ورودی: دارای نمایی آجری و سقف شیروانی است و درِ آن از جنس آهن است كه با چهارچوب چوبی ساخته شده است.

ب) بنای ورودی

این بنا در زمینی به مساحت 375 مترمربع در شمال شرقی باغ شاپوری واقع شده و 240 مترمربع زیربنا دارد. این عمارت مشتمل بر دو طبقه است و در میان حیاط آن حوضی پنج پر مشابه حوض اصلی باغ شاپوری به چشم می خورد.
قسمتهایی كه در بالا شرح داده شد اجزاء تشكیل دهندۀ مجموعۀ اصلی هستند. با گذر زمان و فوت عبدالصاحب شاپوری ورثۀ آن مرحوم مجموعه ای را كه در بالا شرح داده شد بین خود تقسیم كردند و به این ترتیب عمارت های 2و3و4 از مجموعۀ اصلی كاسته شدند و بنابراین آنچه امروزه تحت عنوان مجموعۀ شاپوری مورد بررسی قرار گرفته است، باغ و عمارت اصلی است.

طراحی عمارت باغ

این مجموعه در زمان خود اثری بدیع و بسیار مبتكرانه بوده و شاید حتی جزء اولین بناهایی بوده كه با این جسارت و آزادی طراحی شده است. برخی از خصوصیاتی را كه باعث تمایز این بنا از دیگر بناهای زمان خود می شد، برمی شماریم: تا آن دوره (تا سال 1315 زمان ساخت بنا) در كلیۀ باغ های ساخته شده،‌ عمارت در امتداد محور مركزی احداث می شده به نحوی كه قرینگی در دو سمت آن وجود داشته باشد. در حالیكه در باغ شاپوری دسترسی به عمارت از محور اصلی انجام شده و با 90 درجه تغییر از كنار و از ضلع شمالی صورت گرفته است. در این باغ نیز مانند سایر باغ های ایرانی قرینگی در باغسازی تا حدودی به چشم می خورد به گونه ای كه حوض و مسیرها دارای قرینگی نسبت به محور اصلی هستند ولی نوع درختان و نحوۀ قرارگیری آنها قرینه نیست.

قرارگیری راه پله در وسط، از دیگر ابداعات معمار این بنا است. این نوع معماری تا آن زمان در معماری سنتی ایران به چشم نمی خورد؛ زیرا تا آن زمان همواره راه پله یكی از عناصر كالبدی بنا بوده، در حاشیۀ بنا قرار گرفته و ارتفاع میان طبقات را فراهم می كرده است. اگرچه تا پیش از این دوره پلكان از عناصر جانبی بنا محسوب می شده، به طوریكه در طرفین فضای مركزی بنا جا می گرفته است، اما در زمان ساخت این عمارت، در فضای مركزی بنا به نقاشی های گرداگرد آن تا حد یك عنصر اصلی و حتی تا حدودی تشریفاتی اهمیت داده شده است.

از دیگر ابداعات معمار در این بنا، اختصاص دادن عملكرد خاص به هر اتاق مانند اتاق خواب والدین و اتاق خواب فرزندان است. زیرا تا آن زمان در معماری سنتی مرسوم بوده كه هر اتاق دارای عملكردهای متفاوتی باشد به طوری كه بتوان از هر اتاق به عنوان خواب، نشیمن، پذیرایی و … استفاده كرد. اما در اینجا مشاهده می شود كه هر اتاق جداگانه و تنها برای عملكردی خاص و با هدفی خاص طراحی شده و چند منظوره بودن اتاق ها دیگر مشاهده نمی شود. ابداع دیگر منحصر به فرد معمار كه در این بنا و خانۀ شخصی وی به چشم می خورد، اضافه كردن بالكن به بنا است كه این عنصر نیز تا آن زمان در معماری ما جایگاهی نداشته و بعد از این زمان است كه این فضا نیز به دیگر فضاهای واحد مسكونی اضافه می شود.

در بنای شاپوری قرار گرفتن چهارده ستون به قرینگی هم با تزئینات منحصر به فرد گرداگرد بالكن هویتی خاص به این فضا می دهد و این ابتكار خلاقانه را به اوج خود می رساند (در حالیكه در بنای دیگر او به بالكن به این شكل اهمیت داده نمی شود). همچنین بهارخواب نیز كه محل اقامت تابستانی است دارای بالكن و ستون های مشابه ستون های بالكن اصلی است. باغسازی روبه روی بهارخواب نیز به نحوی است كه یك محور اصلی را در ابتدای محور از داخل بهارخواب به نمایش می گذارد. همچنین در بنای شاپوری راهرویی پیرامون اتاق ها قرار دارد كه موسوم به غلام رو است و بدنه های نقاشی شده دارد. این فضا دارای بازشوهایی است كه سبب می شوند در هر ساعت روز، نور بخشی از این نقاشی ها را روشن كند و در ضمن باد مطلوب شیراز نیز از این بازشوها به داخل می وزد.

تزئینات بنا

این بنا دارای پلان نسبتاً چهارگوش است كه به صورت دو طبقه با نمایی از یك ایوان هلالی شكل ساخته شده است. طبقۀ پائین ایوان دارای ستون های آجری چهارگوش با نمای كاشیكاری و طبقۀ دوم نیز دارای ستون های گچی، مغزكار تیر چوبی است. هنر معمار بنا در پرداختن به نقوش هندسی (نقوش آجری خفته و رسته) بر دیوارهای عمارت شاپوری است. جزئیات ستون ها و گچكاری های آن كه دو به دو قرینه هستند.

این بنا دارای تزئینات بسیار زیبایی از جمله كاشیكاری و گچبری در نمای اصلی است. از جمله یك طرح كاشیكاری شدۀ بسیار زیبا به تقلید از نقوش هخامنشی پاسارگاد در قسمت پیشانی است كه دارای نقش انسان بالدار در مركز طرح با رنگ های لاجوردی، قرمز، قهوه ای و سفید است. نقش حملۀ شیر به حیوان، نقش حافظ و سعدی در دو گوشه، ستون های گچی ایوان طبقۀ دوم با سرستون به سبك كرنتی، كاشیكاری گل و گیاه بر روی جرزهای ایوان طبقۀ پائین، نقش سرباز هخامنشی به صورت كاشیكاری در فضای داخلی با استفاده از تزئینات چوبی در سقف و مناظر نقاشی شده، از عوامل تزئینی این بنا به شمار می رود.

 

بالكن طبقۀ اول در سراسر نمای اصلی كشیده شده است. ستون های بلندی به طور قرینه نسبت به محور اصلی قرار دارند كه این ستون ها هركدام شامل سه قسمت پایه، ساق و سرستون هستند و هركدام جزئیات خاص خود را دارند. آجر تراش های نما از خصوصیات طراحی معماری این عمارت است. نقش های هندسی با آجر در نمای عمارت به چشم می خورد، پیشانی نمای اصلی كتیبه ای كاشیكاری شده با طرح فروهر است و شیرسر به كار برده شده در پیشانی نمای اصلی از خصوصیات طراحی معماری این عمارت است.

 

خانه شاپوری کجاست؟

آدرس: استان فارس- شیراز- خیابان کریم خان زند- خیابان انوری- تقاطع اهلی- باغ و عمارت شاپوری

تلفن عمارت شاپوری: ۲۳۳۲۹۳۴-۰۷۱۱

سایت عمارت شاپوری: http://www.shapourigarden.com

ساعت کار عمارت: روزهای شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه و پنج‌شنبه از ساعت ۱۷ الی ۲۲